در مسیر تحقق اهداف جهاد تبیین، داشتن نگاه تحلیلی، رصد دقیق شرایط فرهنگی و رسانه‌ای، و ارزیابی اثربخشی فعالیت‌ها از اهمیتی بنیادین برخوردار است. واحد تحلیل، نظارت و ارزیابی با همین رویکرد شکل گرفته تا پشتوانه علمی و داده‌محور فعالیت‌های مجموعه باشد و مسیر حرکت را با واقع‌نگری و اصلاح مستمر همراه کند.
این واحد با مأموریت تحلیل وضعیت فرهنگی و رسانه‌ای جامعه، رصد جریان‌های فکری و تبلیغی مؤثر در فضای عمومی، و همچنین ارزیابی کمّی و کیفی عملکرد داخلی، نقش مهمی در برنامه‌ریزی راهبردی جهاد تبیین دارد. تحلیل روندهای موجود در جامعه، از جمله واکنش‌ها به محتوای فرهنگی، میزان اثربخشی رویدادها، سطح درک عمومی از مفاهیم تبیینی، و نیز نیازسنجی آموزشی مخاطبان، بخشی از فعالیت‌های روزمره این واحد است.
از جمله کارکردهای کلیدی این بخش می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
رصد میدانی و رسانه‌ای با هدف شناسایی فرصت‌ها و تهدیدهای فرهنگی
تحلیل بازخورد مخاطبان نسبت به تولیدات تبلیغاتی، آموزشی و رویدادی
تدوین شاخص‌های ارزیابی عملکرد در سطح واحدهای مختلف مجموعه
ارائه گزارش‌های راهبردی برای اصلاح و بهینه‌سازی سیاست‌ها
پایش مستمر اثرگذاری فعالیت‌ها در راستای تحقق اهداف جهاد تبیین
واحد تحلیل، نظارت و ارزیابی هم‌زمان دو نگاه مکمل را دنبال می‌کند: نخست، نگاه بیرونی که معطوف به شرایط جامعه و تحلیل جریان‌های تأثیرگذار فرهنگی است، و دوم، نگاه درونی که عملکرد و اثربخشی خود مجموعه را زیر ذره‌بین قرار می‌دهد. ترکیب این دو نگاه، مسیر رشد هدفمند و اصلاح مستمر را برای سایر واحدها فراهم می‌سازد.
همچنین این واحد با بهره‌گیری از ابزارهای نوین تحلیل داده، نظرسنجی‌های میدانی و آنلاین، بررسی کلان‌روندهای فرهنگی و بررسی گزارش‌های میدانی از سطح کشور، تلاش می‌کند تصمیم‌سازی‌ها را از سطح سلیقه‌ای به سطح داده‌محور و مسئله‌محور ارتقاء دهد.
در نهایت، خروجی‌های این واحد نه‌تنها به مدیران و مسئولان برای جهت‌دهی بهتر فعالیت‌ها کمک می‌کند، بلکه برای مخاطبان نیز اطمینان‌بخش است که اقدامات صورت‌گرفته در جهاد تبیین، ریشه در فهم واقعیات، دقت در اجرا و تعهد به بهبود دائمی دارد.